Czym jest zachowek?
Zachowek jest pewną minimalną częścią spadku, którą powinni otrzymać najbliżsi zmarłego: jego dzieci, małżonek, rodzice. Niemniej jednak nie jest to prawo do żądania określonych składników majątku spadkowego, np. samochodu zmarłego. Prawo do zachowku to prawo do żądania od określonych osób zapłaty pewnej sumy pieniężnej. Prawo to zostało uregulowane przez Kodeks cywilny, w części dotyczącej spadków- art. 991 i nast. K.C.
Prawo do zachowku powstaje z mocy prawa z chwilą otwarcia spadku, tzn. w chwili śmierci spadkodawcy. Niemniej jednak z żądaniem zapłaty zachowku do sądu możemy wystąpić dopiero wówczas, gdy zostanie stwierdzone nabycie spadku, czyli nie wcześniej niż 6 miesięcy od dnia śmierci spadkodawcy. W ciągu 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku spadkobiercy mają czas, aby odrzucić spadek. Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku jest dla sądu potrzebne do ustalenia, kto i w jakim stopniu jest zobowiązany do zaspokojenia roszczeń z tytułu zachowku. Postanowienie to określa bowiem krąg spadkobierców oraz przypadające im z tytułu dziedziczenia udziały w spadku po zmarłym. Roszczenie z tytułu zachowku ulega przedawnieniu. Zachowku można dochodzić jedynie w ciągu 5 lat od dnia śmierci spadkodawcy!
Małżonek, dziecko spadkodawcy albo rodzic spadkodawcy, który został pozbawiony korzyści z majątku spadkowego, i który należy do kręgu osób powołanych do dziedziczenia ustawowego może dochodzić zapłaty na swoją rzecz określonej kwoty pieniężnej tytułem zachowku. Zachowku można dochodzić w pierwszej kolejności od spadkobierców zmarłego. A jeżeli nie można uzyskać od nich należnego zachowku można żądać zaspokojenia od zapisobierców windykacyjnych. Jeżeli nie można uzyskać pełni zachowku ani od spadkobierców ani od beneficjentów windykacyjnych wówczas można żądać zapłaty zachowku od osób, które otrzymały od spadkodawcy za jego życia darowiznę.
Jak wyliczyć zachowek?
Krąg osób uprawnionych do zachowku oraz jego wysokość jest w każdym przypadku uzależniona od wielu czynników m. in. od wieku uprawnionego, należnego mu według Kodeksu cywilnego udziału spadkowego oraz wartości spadku. Wartość zachowku oblicza się w trzech etapach. Etap pierwszy to ustalenie tzw. ułamka zachowkowego. Jest to iloczyn dwóch ułamków.
Jednym z nich jest udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Należy zatem zastanowić się, jaki udział przysługiwałby nam, gdybyśmy dziedziczyli.W tym celu należy zapoznać się z art. 931 i 932 Kodeksu cywilnego. Dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek dziedziczą w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Zasadę tę stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych. Przykład: Jan pozostawił po śmierci żonę i 4 dzieci. Jak wiadomo, gdy małżonek dziedziczy wraz z dziećmi ich udziały w spadku są równe, ale udział małżonka nie może być mniejszy niż 1/4. Tzn. że udział żony wynosi 1/4. Natomiast pozostały udział w wysokości 3/4 dzieli się na 4 czworo dzieci, każdemu z nich przypadałby zatem udział w wysokości 3/16. W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. W takim wypadku udział małżonka wynosi 1/2. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych, czyli po 1/2.
Należy mieć na uwadze, że udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku wcale nie musi być tożsamy z udziałem spadkowym, który przypadłby uprawnionemu do zachowku w przypadku dziedziczenia z ustawy. Zgodnie z art. 992 kodeksu cywilnego przy obliczaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia, co obejmuje także ich zstępnych, chyba że umówiono się inaczej (zob. art. 1049 k.c.) albo zostali wydziedziczeni (art. 1008 i nast. k.c.). Natomiast uwzględnia się spadkobierców niegodnych (zob. art. 928 i nast. k.c.) oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili (zob. art. 1012 i nast. k.c.).
Drugi ułamek to: 1/2 lub 2/3 – zgodnie z art. 991. § 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału
Etap drugi, który jest konieczny w celu ustalenia wysokości zachowku to obliczenie substratu zachowku. I tak jak udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku nie musi być równy udziałowi spadkowemu, który przypadłby uprawnionemu w razie dziedziczenia z ustawy, tak substrat zachowku nie musi być równy czystej wartości spadku. Czysta wartość spadku obejmuje wszystkie aktywa, które wchodzą w skład spadku i są pomniejszone o długi spadkowe.Aby obliczyć substrat zachowku do tak rozumianej czystej wartości spadku należy doliczyć darowizny oraz zapisy windykacyjne. Tak więc z punktu widzenia wartości zachowku nie ma znaczenia, że spadkodawca rozda swój majątek za życia w formie darowizn lub przekaże go określonym w formie zapisu windykacyjnego. Wartość praw majątkowych wyzbytych w ten sposób uwzględnia się bowiem przy obliczaniu zachowku. Przykład: Po śmierci w skład jego majątku wchodził tylko stary samochód o wartości 3 tysięcy złotych i oszczędności na rachunku bankowym w wysokości 15 tysięcy złotych. Niemniej jednak rok przed śmiercią Kazimierz uczynił darowiznę na rzecz konkubiny Sandry w postaci kawalerki o wartości 100 tysięcy złotych. Wartość substratu zachowku to 118 tysięcy złotych. Nie doliczamy następujących darowizn spadkodawcy:
-
drobnych, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (np. prezenty z okazji imienin czy urodzin),
-
darowizny dokonane wcześniej niż 10 lat licząc wstecz od otwarcia spadku pod warunkiem, że zostały uczynione na rzecz osoby spoza rodziny, która nie jest spadkobiercą ani nie jest uprawnioną do zachowku.
Gdy obliczamy substrat zachowku należnego dziecku, wnukowi spadkodawcy pomijamy darowizny dokonane przed jego poczęciem. Obliczając substrat zachowku małżonkowi pomijamy darowizny dokonane przed zawarciem z nim małżeństwa. Oceniając wartość przedmiotu darowizny oceniamy na wedle stanu na dzień dokonania darowizny, ale według cen z dnia orzekania o zachowku. W przypadku zapisu windykacyjnego miarodajny jest stan z chwili otwarcia spadku.
Trzeci etap obliczania zachowku polega na pomnożeniu wyników uzyskanych w wyniku wcześniejszych obliczeń. Ich iloczyn stanowi wartość zachowku. Zachowek Zofii żony Kazimierza to ½ razy ½ razy 118 tysięcy, czyli 29.500 zł. Ze względu na to, ze wartość odliczonego spadku czyli samochodu i pieniędzy na koncie to tylko 18 tysięcy złotych może dochodzić uzupełnienia zachowku pozywając kochankę męża, która otrzymała od niego darowiznę, o kwotę 11.500 zł
