Zgodnie z treścią art. 981[1] § 1 k.c. zapis windykacyjny jest rozporządzeniem testamentowym, polegającym na nabyciu przez oznaczoną osobę określonych przedmiotów majątkowych.
Instytucja zapisu windykacyjnego pozwala na skuteczne wskazanie przez spadkodawcę sposobu podziału pozostałego majątku. Innymi słowy, jest to „narzędzie” dające spadkodawcy większą kontrolę nad majątkiem. Ustanowienie w drodze zwykłego testamentu spadkobierców daje możliwość określenia kręgu spadkobierców oraz wielkość przypadających im udziałów. Testament nie daje jednak możliwości przyporządkowania konkretnych przedmiotów do konkretnych osób. Tą lukę wypełnia właśnie zapis windykacyjny.
Zastosowanie zapisu pozwala na pełną i natychmiastową realizację woli testatora. Z chwilą śmierci testatora wprowadzony do testamentu zapis windykacyjny powoduje skutek rozporządzający.
Dla swojej ważności zapis windykacyjny musi spełniać kilka warunków. Po pierwsze, powinien zostać umieszczony w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Umieszczenie zapisu windykacyjnego w testamencie sporządzonym w innej formie spowoduje skutki, jakie wywiera zapis zwykły. Ten formalizm wywołany jest skalą konsekwencji, jakie powoduje umieszczenie zapisu windykacyjnego w testamencie.
Kolejny wymóg wiąże się z przedmiotem zapisu windykacyjnego. Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być wyłącznie przedmioty enumeratywnie wyliczone w art. 981[1]1 § 2 k.c. Zgodnie z powyższym, przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:
- rzecz oznaczona co do tożsamości,
- zbywalne prawo majątkowe,
- przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
- ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.
Wykluczone jest rozporządzanie w drodze zapisu windykacyjnego takimi rzeczami jak rzeczy oznaczone co do gatunku czy pieniądze. Przedmioty zidentyfikowane w zapisie powinny być wskazane dokładnie i jednoznacznie.
W przypadku zbywalnych praw majątkowych, chodzi o każde prawo majątkowe, które może zostać przeniesione na inną osobę w drodze czynności prawnej (np. wierzytelności, prawa z papierów wartościowych, prawo do korzystania z nieruchomości itd.).
Zarówno przedsiębiorstwo jak i gospodarstwo rolne mogą być przedmiotem zapisu tak w części jak i w całości. Zapisanie ich części będzie skutkowało powstaniem współwłasności w częściach ułamkowych między uprawnionymi.
Ostatnią grupą przedmiotów zapisu są użytkowanie i służebność. W związku z przeniesieniem tych praw, skutki rzeczowe zapisu windykacyjnego powstają z chwilą otwarcia spadku. Tego typu zapisobierca będzie uprawniony do złożenia wniosku o ujawnienie prawa w księdze wieczystej po uzyskaniu postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktu poświadczenia dziedziczenia.
